16 Mart 2024

"Ben ney'im"

Varoluşun temel sorusu: Ben neyim? Pek çok düşünür, "Ben hiçim" saçmalığından başlayıp "Ben sizin rabbinizim" inkârına kadar birçok cevap bulmuşlar. Yelpazenin iki ucu da hatalı, doğru cevap ortada bir yerde olmalı.

Celâleddin Rûmi, insanı ney çalgısına benzeterek "Ben ney'im" demiş. 800 yıl önce dile getirdiği (*) 25.000 beyitlik dev eserinin ilk sayfası şöyle:

Tebriz baskısı Mesnevi

Yıllar önce böyle bir sayfa arayıp da bulamamıştım. Geçen hafta eski bir öğrencim Solmaz Nilchibar gönderdi:

Babamdan hatıra kalan 1954 basımı Mesnevi kitabının ilk sayfası. Babam Hossein Nilchibar 2003 de vefat etti, umarım ruhu haberdar olur paylaşımınızdan. Kendisi de Mevlana aşığıydı, tüm Mesnevi ezberindeydi.

Solmaz'a teşekkür ederken babası Hüseyin Bey için rahmet diliyoruz.


İnsan ve Ney

"Bu ney" diye kendisini nitelendiren Rûmi, neyin yanık sesini, asıl vatanı olan kamışlıktan koparılıp ayrılması ile açıklıyor ve firâkın acısını anlatıyor. Bazen neşeli, çoğu zaman dertli ezgiler, içi bomboş bu delikli neyden geliyor. Lakin neyi üfleyen Birisi var... Var ki milyarlarca neyden bir senfoni dinletiyor.

Doğuda ve batıda milyarları etkileyen bu hârikulâde eser Mesnevi şöyle başlıyor:

bişnev in ney çun şikâyet mîkuned
Dinle bu ney nasıl şikayet ediyor

"Küçük" bir Tahrifat

Sonra gelenler, Rumi'nin kendisini neye benzetmesini güzel görmemişler, ilk satırını "daha güzel" yapmaya çalışmışlar. Metnin aslındaki "in" kelimesi "ez" olurken, "hikayet" ve "şikayet" yer değiştirmiş:

bişnev ez ney çun hikâyet mîkuned
Dinle neyden nasıl anlatıyor

bişnev ez ney çun şikâyet mîkuned
Dinle neyden nasıl şikayet ediyor

bişnev in ney çun hikâyet mîkuned
Dinle bu ney nasıl anlatıyor

Bu konuyu 2022'de yazmıştım: Korunmamış bir kitap. O zaman elimde iki örnek vardı, Tebriz'den gelen bu sayfa ile örnekler tamamlandı. Muhakkik ve titiz Mesnevi uzmanı Dr Ibrahim Gamard tahrifatı şöyle anlatmış:
... the oldest manuscript of the famous first verse reads: 
besh’nō īn nay chūn shekāyat mīkonad
[Listen to this reed how it complains]
However, the reciter says: 
besh’nō az nay chūn hekāyat mīkonad
[Hear from the reed-flute how it tells a tale]
In this case, the reciter has compromised by recording an “improved” version that has replaced the original wording...
Kuran-ı Kerim korunmasaydı ne olurdu? İşte şu harikulade, insan eseri Mesnevi'nin ilk satırında görüldüğü gibi, sayısız farklı sürümleri olurdu! Madem ki Kuran'ın tek sürümü var, o halde hakikaten korunmuştur.

İlk 18 Beyit

Mesnevi'nin başındaki ilk 18 beyit, kitabın rûhu ve hulâsası, özünün özü olmak gibi bir anlam ifade ediyor. 2005'de yazdığım satırları yeni gelen Tebriz sayfası ile kıyaslamak ilginç olurdu. Lakin bu iş beni aşıyor...

Mesnevi'den ilk 10 beyit


(*) Mesnevi yazılmamış, söylenmiş bir kitaptır. Bu nedenle "dile getirdi" diyorum. Rûmi şiir diliyle anlatırken, başkaları onu yazıya dökmüş.


27 Ocak 2024

Ayasofya Sanal Tur


Video, dev kubbeyi 55 metre yükseklikte tutan yan kemerleri, 2 yarım kubbeyi ve 6 çeyrek kubbeyi göstererek başlıyor. Sonra binanın planı üstünde, 2024 Ocak ayında uygulanan Cami-Müze ayrımı anlatılıyor:
2024: Cami ve Müze bir arada, girişleri ayrılmış

Mimar Sinan'ın katkısı, binayı güçlendiren payandalar ve minareler yukarıda yeşil işaretli. Mâbede cami özelliğini veren mihrap, minber, müezzin mahfili ve hünkar mahfili kırmızı işaretli. Ayrıca, 8 adet devasa sütunun her birinde 7.5 metrelik isim levhaları: Allah, Muhammed, Ebûbekr, Ömer, Osman, Ali, Hasan, Huseyn.

Minberin yanında hat levhaları

Mihraptan geriye doğru bakış -- Muhteşem!

Referanslar:

https://tr.wikipedia.org/wiki/Ayasofya

https://islamansiklopedisi.org.tr/ayasofya

https://ayasofyacamii.gov.tr/sanaltur/index.html

https://gozlemler.blogspot.com/2021/08/ayasofya.html


24 Haziran 2023

Yapay Zekanın Tarihçesi

Yapay Zekanın geçmişi hakında Türkçe bir kaynak:

yapay-zeka-zaman-cizelgesi (2012-2021)

Yapay Zeka ve İnsan mail grubunu kurduktan sonra, sık sık sunum davetleri alıyorum. Son olarak Durmuş Günay Hocamın davetiyle, Yapay Zekâdan Korkalım mı? konusunu anlatmıştım. Sunum dosyasına şuradan erişebilirsiniz. Sunumda bahsi geçen tarihçeyi daha okunaklı hale getirmek için Yapay Zekadan yardım istedim:


Bu prompt ile ChatGPT hakikaten güzel bir tarihçe üretti. Biraz düzelterek sunuyorum:

Yapay Zeka (YZ) tarihi, 1956'da başlıyor. John McCarthy, Yapay Zeka terimini ilk kez, önde gelen bilim insanlarının insan zekasını taklit etme yeteneğine sahip makineler oluşturma konusunu tartışmak için bir araya geldiği Dartmouth Konferansı'nda kullandı. McCarthy ve diğerleri, dil kullanma, problem çözme ve öğrenme gibi insan zekasının özelliklerini sergileyen bir "makine dilinin" oluşturulmasını önerdi. 

1960'ların başlarında, YZ'nın insan dilini kullanma becerisi Joseph Weizenbaum tarafından geliştirilen ELIZA ile başladı. ELIZA, bir insanla doğal dilde konuşabilen ve basit konuşma kalıplarını taklit edebilen ilk sohbet robotuydu. Basit yapısına rağmen, ELIZA, YZ'nın insan dilini kullanma potansiyelini gösteren bir kilometre taşı oldu. YZ'nın erken dönemlerindeki heyecan verici başarılar uzun sürmedi. Basit dil modelleri gerçek çevirilerde tökezledi.

1970'lerde beklenen ilerlemelerin gerçekleşmemesi nedeniyle bir hayal kırıklığı dönemi yaşandı. Bu dönem, Yapay Zeka Kışı olarak adlandırılıyor. İlk YZ modellerinin dil anlama, problem çözme ve genel zeka gibi alanlarda sınırlı başarıya ulaşmasının ardından, finansman ve ilgi azaldı. Ancak bu dönem, aynı zamanda YZ'nın uzmanlık alanlarına daha odaklanmış bir yaklaşımın gelişmesine de yol açtı.

1980'lerde "Uzman Sistemler" adı verilen odaklanmış YZ modelleri yükselişe geçti. Uzman sistemler, belirli bir konuda derin bilgiye sahip olacak şekilde programlanmış ve belirli görevleri gerçekleştirme yeteneğine sahip olacak şekilde tasarlanmıştı. Bunlar arasında medikal teşhis koyma, hukuki tavsiyelerde bulunma ve karmaşık veri tabanlarını yönetme yetenekleri bulunuyordu. Bununla birlikte, bu sistemler genellikle tek boyutlu ve genel problem çözme yeteneklerinden yoksundu, dolayısıyla bu dönemin başarıları sınırlı kaldı.

1990'lar, YZ'nın gelişiminde yeni bir dönemi işaret ediyor. Bu dönem, Makine Öğrenmesi'nin yükselişine tanıklık etti. Makine öğrenmesi, bilgisayarların karmaşık modeller ve algoritmalar kullanarak verilerden öğrenme yeteneğini vurgular. Bu dönemin en büyük başarılarından biri, 1997'de dünya satranç şampiyonunu yenen IBM'in Deep Blue bilgisayarı oldu. Bir bilgisayarın, karmaşık bir oyunu işin ustası bir insandan daha iyi oynayabileceğini gösterdi.

2000'ler, YZ'nın internet, iletişim ve GPS gibi günlük teknolojilerimizin ayrılmaz bir parçası olduğu bir dönem oldu. Google gibi şirketler, web aramalarını geliştirmek için Yapay Zeka algoritmalarını kullanmaya başladı. Akıllı telefonlar, Yapay Zeka'yı daha fazla kişiye ulaştıran cihazlardı ve GPS hizmetleri, restoran önerileri ve hava tahminleri gibi bilgileri kullanıcılara sunmak için YZ teknolojisini kullandı. Ref: Bilgisayar cebimize nasıl sığdı

2010'larda, Makine Öğrenmesi'nin yeni bir alt dalı öne çıktı: Derin öğrenme, büyük miktarda veriden karmaşık desenleri öğrenmek ve anlamak için yapay sinir ağları kullanır. Bu teknoloji, görüntü ve ses tanıma gibi alanlarda büyük ilerlemeler sağladı.

2020'lerin başlangıcında, Yapay Zeka teknolojisinin bir sonraki büyük dalgası olarak Oluşturucu YZ (Generative AI) öne çıktı. Bu teknoloji, makinaların öğrendikleri verilerden yeni ve özgün içerik oluşturabilme yeteneğine sahip olmasını içerir: metin oluşturma, resim ve müzik yapma ve hatta kod yazma gibi alanlarda uygulamaları olan heyecan verici bir gelişme. Bugün için, Oluşturucu YZ'nın en çarpıcı örneği OpenAI tarafından geliştirilen GPT modelleridir.

Sonuç olarak, Yapay Zeka'nın tarihçesi, sürekli ilerleme ve evrimin bir hikayesidir. Her dönem, bilim insanları ve mühendisler, insan zekasını taklit edebilen ve belirli görevleri yerine getirebilen makineler geliştirmek için yeni ve heyecan verici yöntemler keşfetmiştir. Bu trendin önümüzdeki yıllarda iyice hızlanacağı tahmin ediliyor.




Not: Kelime saymak için yine YZ yardımıyla yaptığım şu sayfayı kullandım:
https://maeyler.github.io/JS/simple/word_count


Sunumun duyurusu


Generative AI (Oluşturucu YZ) 

Geleneksel yazılım, genellikle bir veri tabanı ve bir dizi algoritma içerir. Veri tabanı, bir programın ihtiyaç duyduğu bilgileri saklar. Kullanıcıların girdiği veya önceden toplanmış bilgilerden oluşur. Algoritmalar, belirli bir görevi yerine getirmek veya bir problemi çözmek için yazılımın takip ettiği talimatlardır: "Şu olursa şunu şöyle yap, bu olursa bunu böyle yap" türünde kesin yordamlar içerir. Algoritmalar belirlilik ilkesine dayanır; yani, verilen bir girdinin çıktısı belirlenmiştir. Problemin içinde rastgele elemanlar olsa bile, bunlar da belirli matematik kurallarla üretilir.

Oluşturucu YZ ise yapay sinir ağları ve öğrenme mekanizmalarını kullanır. Yapay sinir ağları, canlılardaki biyolojik sinir ağlarını taklit eder ve katmanlı bir yapıya sahiptir. Bunlar, geniş miktarda veriden karmaşık desenleri öğrenebilir. Bu öğrenme yeteneği, Yapay Zekanın farklı türdeki verilerden - metin, resim, ses, müzik, kod vb- anlam çıkarabilmesini sağlar.

Öğrenme, YZ'nın en önemli özelliğidir. Derin öğrenme teknikleri kullanılarak, bir YZ modeli büyük veri kümelerinden öğrenir ve öğrenilen bu bilgileri yeni girdilere uygular. Bu öğrenme süreci, belirsizlik unsurunu içerir, çünkü aynı girdinin sonucu her zaman aynı olmayabilir. 


Prompt, Oluşturucu YZ'ya kullanıcının isteğini tanımlayan bir metin parçasıdır. Yazılım bu tanımı kullanarak kendisinden beklenen çıktıyı üretir: metin, resim, ses, müzik, kod...  ChatGPT gibi araçlardan yararlanmak için promptun çok iyi belirlenmesi gerekir. "Prompt mühendisliği" denen yeni uzmanlık alanı, YZ'ya doğru soruyu sormanın yollarını gösterir.


16 Mayıs 2023

Dünden Bugüne Yapay Zeka

Kültür Konseyi Derneğinin başkanı Dr Metin Eriş aradı ve Yapay zeka konusunda özel bir sunum rica etti. "Benim uzmanlık alanım değil, konuyu çok daha iyi bilenler var" dedim ama sonra Ağabeyimizi kıramadım, kabul ettim. Sunumun özeti bu sayfada.

Dr Metin Eriş ve hatırası




Nasıl başladı
"Artificial intelligence" Yapay zeka deyimi ilk olarak 1956 yılında ABD'de bir konferansta kullanıldı. Bundan üç yıl sonra, 10 TL paralarda resmi olan matematikçi Cahit Arf'ın başka bir konferansta şunu sorduğunu görüyoruz: "Makine düşünebilir mi?"

Nerdeyse 70 yıllık bir kavram ama bu sorunun cevabını hâlâ bilmiyoruz... İlk yarım asırdaki gelişmeler arka planda kaldı, çoğunluğu görünür hale gelmedi. Son 10 yılda artık hayatımıza girmeye başladı ve içinde bulunduğumuz 2023, muhtemelen "Yapay zekanın patladığı yıl" olarak tarihe geçecek.

1970'lerde genel bir zekadan vazgeçip uzman sistemler üstünde çalışıldı ve başarılı sonuçlar alındı. 1997'de bilgisayar yazılımının satranç şampiyonunu yenmesi böyle bir başarı.
https://tr.wikipedia.org/wiki/Deep_Blue


Ne işimize yarar
Enerji alanında üç önemli devrimin gerçekleşmesi asırlar sürmüştü: Önce kömür yakarak elde edilen buhar gücü, sonra muhtelif yakıtlardan ve akarsulardan üretilen elektrik, şimdi doğrudan güneşten beslenen enerji panelleri. Yaklaşık 300 yıllık bir gelişmenin özeti...

Bilişim konusundaki devrimler çok daha hızlı: 1980'lerde kişisel bilgisayar, sonra internet; 2000'lerde tanıştığımız mobil cihazlar, GPS, web aramaları, akıllı telefon, navigasyon... 40 yıl içinde bunların hepsine alıştığımız gibi, yapay zeka uygulamaları da böyle yararlı ve vazgeçilmez olacak.

Şu sırada en yaygın kullanılan ChatGPT yazılımında ahlak ilkeleri ön plana alınmış. Mesela şu cevap kayda değer:

ChatGPT ahlak ilkeleri


Açık kaynak nedir
OpenAI adındaki "open" kelimesi sizi yanıltmasın. OpenAI, Google, Apple, IBM, hepsi kâr amacı güden firmalardır, açık kaynakla ilgileri yoktur.

Açık kaynak YZ yazılımı genellikle üniversitelerde üretiliyor ve gelişmesini sürdürüyor. Yapay zekayı kontrol edebilmek için tek umut olarak görüyorum.


Uygulama alanları
Metin (ChatGPT), görüntü (DALL-E), kodlama (Copilot)

Bireysel kullanımda metin araçları: Çeviri yap, Özetle, Sadeleştir, Açıkla, İyileştir, Analoji kur, Grafik/tablo hazırla

Ticari kullanım: Ürün tasarımı, imalat, dağıtım, müşteri ilişkileri...

Ulusal kullanım: Eğitim, tarım, ulaşım, iletişim, tıp, hukuk, savunma, diyanet (?)


Dini konular
“Kontrol edemediğimiz sistemlerden İslam ve Kuran hakkında güvenilir bir cevap beklemeyin”

ChatGPT'den güzel bir cevap

Daha güzel ve doğru bir cevap


Etik ve güvenlik
Bu alanda bazı başlıklar:
(Sunumda bu alana giremedik)

  • veri gizliliği, mahremiyet
  • otonom robotlar
  • işsizlik endişesi


Katılanların bir bölümü





10 Mayıs 2023

Yapay Zeka ve Açık Kaynak

Bugün bu konuya bakışım tamaman değişti. 20 yıl önce öğrencim olan Tuncay Başkan, çok ilginç bir link göndermiş. Anonim yazı esas olarak şunu diyor:

"Biz (Google ve OpenAI) bu yarışta öndeyiz ama son üç ayda Açık kaynak dünyası bize yetişti. Çok daha ucuza ChatGPT ayarında cevap veren siteler var." 

Yazının yorumu: https://simonwillison.net/2023/May/4/no-moat/

Düne kadar bunun imkansız olduğunu sanıyordum. "Yazılım devleri bu işe trilyonlar harcarken bizim ne katkımız olabilir, biz ancak hazır ürünleri daha iyi kullanmayı öğrenelim" diyordum. Yanılmışım. Küçük firmalar, devletler ve hatta bireyler kendi YZ mekanizmasını geliştirip ayarlayabilir. Bu grupta iki ay önce haberini okumuştuk, ön-yargılar doğru değerlendirmeme engel olmuş.

2 Mayıs 2023

Yapay Zekâ Sunumları

2023 Bahar aylarında yapılmakta olan sunum listemiz kesinleşti:

Gün/SaatKonu/KonuşmacıLinkler
11 Mart
Perş 21:00
SEKAM
Panel: Yapay Zeka Hayatımıza Giriyor
Eyler - Öztemel - E Gül - S Güleç
Sunum
Video
27 Nisan
Perş 21:00
Yapay Zekanın Meslek Gruplarına Etkisi
Ferhan Türe
Comcast Applied AI, USA
Sunum
Video
11 Mayıs
Perş 21:00
Prompt Mühendisliği
Muhammed Uludağ
Galatasaray Ü, Istanbul
Sunum
20 Mayıs
Ctesi 10:00
SEKAM
YZ: Nasıl yararlanalım, nasıl korunalım?
Ercan Öztemel - M Akif Eyler
Marmara Ü, Istanbul
Öztemel
Eyler
Video
8 Haziran
Perş 21:00
Yapay Zeka Etik Sorunları
Lemi Orhan Ergin
Kurucu Ortak, Craftgate, Istanbul
Sunum
Video
17 Haziran
Ctesi 21:00
YZ'dan İnsan Davranışlarına Bir Bakış
Mehmet Emin Aydın
U of the West of England, UK
Sunum
Video


Sunumların ikisi SEKAM faaliyeti:

11 Mart ve 20 Mayıs -- SEKAM

Bu iki sunum Sosyal Ekonomik Araştırmalar Merkezinin faaliyeti olarak şu kanalda yayınlanıyor:

Diğer sunumları Yapay Zeka ve İnsan mail grubunun faaliyeti olarak düzenliyoruz. Kayda alınan sunumlar Okuyun5 kanalında diğer YZ videoları arasında görünüyor.

27 Nisan ve 11 Mayıs

8 Haziran ve 17 Haziran