27 Ocak 2024

Ayasofya Sanal Tur


Video, dev kubbeyi 55 metre yükseklikte tutan yan kemerleri, 2 yarım kubbeyi ve 6 çeyrek kubbeyi göstererek başlıyor. Sonra binanın planı üstünde, 2024 Ocak ayında uygulanan Cami-Müze ayrımı anlatılıyor:
2024: Cami ve Müze bir arada, girişleri ayrılmış

Mimar Sinan'ın katkısı, binayı güçlendiren payandalar ve minareler yukarıda yeşil işaretli. Mâbede cami özelliğini veren mihrap, minber, müezzin mahfili ve hünkar mahfili kırmızı işaretli. Ayrıca, 8 adet devasa sütunun her birinde 7.5 metrelik isim levhaları: Allah, Muhammed, Ebûbekr, Ömer, Osman, Ali, Hasan, Huseyn.

Minberin yanında hat levhaları

Mihraptan geriye doğru bakış -- Muhteşem!

Referanslar:

https://tr.wikipedia.org/wiki/Ayasofya

https://islamansiklopedisi.org.tr/ayasofya

https://ayasofyacamii.gov.tr/sanaltur/index.html

https://gozlemler.blogspot.com/2021/08/ayasofya.html


24 Haziran 2023

Yapay Zekanın Tarihçesi

Yapay Zekanın geçmişi hakında Türkçe bir kaynak:

yapay-zeka-zaman-cizelgesi (2012-2021)

Yapay Zeka ve İnsan mail grubunu kurduktan sonra, sık sık sunum davetleri alıyorum. Son olarak Durmuş Günay Hocamın davetiyle, Yapay Zekâdan Korkalım mı? konusunu anlatmıştım. Sunum dosyasına şuradan erişebilirsiniz. Sunumda bahsi geçen tarihçeyi daha okunaklı hale getirmek için Yapay Zekadan yardım istedim:


Bu prompt ile ChatGPT hakikaten güzel bir tarihçe üretti. Biraz düzelterek sunuyorum:

Yapay Zeka (YZ) tarihi, 1956'da başlıyor. John McCarthy, Yapay Zeka terimini ilk kez, önde gelen bilim insanlarının insan zekasını taklit etme yeteneğine sahip makineler oluşturma konusunu tartışmak için bir araya geldiği Dartmouth Konferansı'nda kullandı. McCarthy ve diğerleri, dil kullanma, problem çözme ve öğrenme gibi insan zekasının özelliklerini sergileyen bir "makine dilinin" oluşturulmasını önerdi. 

1960'ların başlarında, YZ'nın insan dilini kullanma becerisi Joseph Weizenbaum tarafından geliştirilen ELIZA ile başladı. ELIZA, bir insanla doğal dilde konuşabilen ve basit konuşma kalıplarını taklit edebilen ilk sohbet robotuydu. Basit yapısına rağmen, ELIZA, YZ'nın insan dilini kullanma potansiyelini gösteren bir kilometre taşı oldu. YZ'nın erken dönemlerindeki heyecan verici başarılar uzun sürmedi. Basit dil modelleri gerçek çevirilerde tökezledi.

1970'lerde beklenen ilerlemelerin gerçekleşmemesi nedeniyle bir hayal kırıklığı dönemi yaşandı. Bu dönem, Yapay Zeka Kışı olarak adlandırılıyor. İlk YZ modellerinin dil anlama, problem çözme ve genel zeka gibi alanlarda sınırlı başarıya ulaşmasının ardından, finansman ve ilgi azaldı. Ancak bu dönem, aynı zamanda YZ'nın uzmanlık alanlarına daha odaklanmış bir yaklaşımın gelişmesine de yol açtı.

1980'lerde "Uzman Sistemler" adı verilen odaklanmış YZ modelleri yükselişe geçti. Uzman sistemler, belirli bir konuda derin bilgiye sahip olacak şekilde programlanmış ve belirli görevleri gerçekleştirme yeteneğine sahip olacak şekilde tasarlanmıştı. Bunlar arasında medikal teşhis koyma, hukuki tavsiyelerde bulunma ve karmaşık veri tabanlarını yönetme yetenekleri bulunuyordu. Bununla birlikte, bu sistemler genellikle tek boyutlu ve genel problem çözme yeteneklerinden yoksundu, dolayısıyla bu dönemin başarıları sınırlı kaldı.

1990'lar, YZ'nın gelişiminde yeni bir dönemi işaret ediyor. Bu dönem, Makine Öğrenmesi'nin yükselişine tanıklık etti. Makine öğrenmesi, bilgisayarların karmaşık modeller ve algoritmalar kullanarak verilerden öğrenme yeteneğini vurgular. Bu dönemin en büyük başarılarından biri, 1997'de dünya satranç şampiyonunu yenen IBM'in Deep Blue bilgisayarı oldu. Bir bilgisayarın, karmaşık bir oyunu işin ustası bir insandan daha iyi oynayabileceğini gösterdi.

2000'ler, YZ'nın internet, iletişim ve GPS gibi günlük teknolojilerimizin ayrılmaz bir parçası olduğu bir dönem oldu. Google gibi şirketler, web aramalarını geliştirmek için Yapay Zeka algoritmalarını kullanmaya başladı. Akıllı telefonlar, Yapay Zeka'yı daha fazla kişiye ulaştıran cihazlardı ve GPS hizmetleri, restoran önerileri ve hava tahminleri gibi bilgileri kullanıcılara sunmak için YZ teknolojisini kullandı. Ref: Bilgisayar cebimize nasıl sığdı

2010'larda, Makine Öğrenmesi'nin yeni bir alt dalı öne çıktı: Derin öğrenme, büyük miktarda veriden karmaşık desenleri öğrenmek ve anlamak için yapay sinir ağları kullanır. Bu teknoloji, görüntü ve ses tanıma gibi alanlarda büyük ilerlemeler sağladı.

2020'lerin başlangıcında, Yapay Zeka teknolojisinin bir sonraki büyük dalgası olarak Oluşturucu YZ (Generative AI) öne çıktı. Bu teknoloji, makinaların öğrendikleri verilerden yeni ve özgün içerik oluşturabilme yeteneğine sahip olmasını içerir: metin oluşturma, resim ve müzik yapma ve hatta kod yazma gibi alanlarda uygulamaları olan heyecan verici bir gelişme. Bugün için, Oluşturucu YZ'nın en çarpıcı örneği OpenAI tarafından geliştirilen GPT modelleridir.

Sonuç olarak, Yapay Zeka'nın tarihçesi, sürekli ilerleme ve evrimin bir hikayesidir. Her dönem, bilim insanları ve mühendisler, insan zekasını taklit edebilen ve belirli görevleri yerine getirebilen makineler geliştirmek için yeni ve heyecan verici yöntemler keşfetmiştir. Bu trendin önümüzdeki yıllarda iyice hızlanacağı tahmin ediliyor.




Not: Kelime saymak için yine YZ yardımıyla yaptığım şu sayfayı kullandım:
https://maeyler.github.io/JS/simple/word_count


Sunumun duyurusu


Generative AI (Oluşturucu YZ) 

Geleneksel yazılım, genellikle bir veri tabanı ve bir dizi algoritma içerir. Veri tabanı, bir programın ihtiyaç duyduğu bilgileri saklar. Kullanıcıların girdiği veya önceden toplanmış bilgilerden oluşur. Algoritmalar, belirli bir görevi yerine getirmek veya bir problemi çözmek için yazılımın takip ettiği talimatlardır: "Şu olursa şunu şöyle yap, bu olursa bunu böyle yap" türünde kesin yordamlar içerir. Algoritmalar belirlilik ilkesine dayanır; yani, verilen bir girdinin çıktısı belirlenmiştir. Problemin içinde rastgele elemanlar olsa bile, bunlar da belirli matematik kurallarla üretilir.

Oluşturucu YZ ise yapay sinir ağları ve öğrenme mekanizmalarını kullanır. Yapay sinir ağları, canlılardaki biyolojik sinir ağlarını taklit eder ve katmanlı bir yapıya sahiptir. Bunlar, geniş miktarda veriden karmaşık desenleri öğrenebilir. Bu öğrenme yeteneği, Yapay Zekanın farklı türdeki verilerden - metin, resim, ses, müzik, kod vb- anlam çıkarabilmesini sağlar.

Öğrenme, YZ'nın en önemli özelliğidir. Derin öğrenme teknikleri kullanılarak, bir YZ modeli büyük veri kümelerinden öğrenir ve öğrenilen bu bilgileri yeni girdilere uygular. Bu öğrenme süreci, belirsizlik unsurunu içerir, çünkü aynı girdinin sonucu her zaman aynı olmayabilir. 


Prompt, Oluşturucu YZ'ya kullanıcının isteğini tanımlayan bir metin parçasıdır. Yazılım bu tanımı kullanarak kendisinden beklenen çıktıyı üretir: metin, resim, ses, müzik, kod...  ChatGPT gibi araçlardan yararlanmak için promptun çok iyi belirlenmesi gerekir. "Prompt mühendisliği" denen yeni uzmanlık alanı, YZ'ya doğru soruyu sormanın yollarını gösterir.


16 Mayıs 2023

Dünden Bugüne Yapay Zeka

Kültür Konseyi Derneğinin başkanı Dr Metin Eriş aradı ve Yapay zeka konusunda özel bir sunum rica etti. "Benim uzmanlık alanım değil, konuyu çok daha iyi bilenler var" dedim ama sonra Ağabeyimizi kıramadım, kabul ettim. Sunumun özeti bu sayfada.

Dr Metin Eriş ve hatırası




Nasıl başladı
"Artificial intelligence" Yapay zeka deyimi ilk olarak 1956 yılında ABD'de bir konferansta kullanıldı. Bundan üç yıl sonra, 10 TL paralarda resmi olan matematikçi Cahit Arf'ın başka bir konferansta şunu sorduğunu görüyoruz: "Makine düşünebilir mi?"

Nerdeyse 70 yıllık bir kavram ama bu sorunun cevabını hâlâ bilmiyoruz... İlk yarım asırdaki gelişmeler arka planda kaldı, çoğunluğu görünür hale gelmedi. Son 10 yılda artık hayatımıza girmeye başladı ve içinde bulunduğumuz 2023, muhtemelen "Yapay zekanın patladığı yıl" olarak tarihe geçecek.

1970'lerde genel bir zekadan vazgeçip uzman sistemler üstünde çalışıldı ve başarılı sonuçlar alındı. 1997'de bilgisayar yazılımının satranç şampiyonunu yenmesi böyle bir başarı.
https://tr.wikipedia.org/wiki/Deep_Blue


Ne işimize yarar
Enerji alanında üç önemli devrimin gerçekleşmesi asırlar sürmüştü: Önce kömür yakarak elde edilen buhar gücü, sonra muhtelif yakıtlardan ve akarsulardan üretilen elektrik, şimdi doğrudan güneşten beslenen enerji panelleri. Yaklaşık 300 yıllık bir gelişmenin özeti...

Bilişim konusundaki devrimler çok daha hızlı: 1980'lerde kişisel bilgisayar, sonra internet; 2000'lerde tanıştığımız mobil cihazlar, GPS, web aramaları, akıllı telefon, navigasyon... 40 yıl içinde bunların hepsine alıştığımız gibi, yapay zeka uygulamaları da böyle yararlı ve vazgeçilmez olacak.

Şu sırada en yaygın kullanılan ChatGPT yazılımında ahlak ilkeleri ön plana alınmış. Mesela şu cevap kayda değer:

ChatGPT ahlak ilkeleri


Açık kaynak nedir
OpenAI adındaki "open" kelimesi sizi yanıltmasın. OpenAI, Google, Apple, IBM, hepsi kâr amacı güden firmalardır, açık kaynakla ilgileri yoktur.

Açık kaynak YZ yazılımı genellikle üniversitelerde üretiliyor ve gelişmesini sürdürüyor. Yapay zekayı kontrol edebilmek için tek umut olarak görüyorum.


Uygulama alanları
Metin (ChatGPT), görüntü (DALL-E), kodlama (Copilot)

Bireysel kullanımda metin araçları: Çeviri yap, Özetle, Sadeleştir, Açıkla, İyileştir, Analoji kur, Grafik/tablo hazırla

Ticari kullanım: Ürün tasarımı, imalat, dağıtım, müşteri ilişkileri...

Ulusal kullanım: Eğitim, tarım, ulaşım, iletişim, tıp, hukuk, savunma, diyanet (?)


Dini konular
“Kontrol edemediğimiz sistemlerden İslam ve Kuran hakkında güvenilir bir cevap beklemeyin”

ChatGPT'den güzel bir cevap

Daha güzel ve doğru bir cevap


Etik ve güvenlik
Bu alanda bazı başlıklar:
(Sunumda bu alana giremedik)

  • veri gizliliği, mahremiyet
  • otonom robotlar
  • işsizlik endişesi


Katılanların bir bölümü





10 Mayıs 2023

Yapay Zeka ve Açık Kaynak

Bugün bu konuya bakışım tamaman değişti. 20 yıl önce öğrencim olan Tuncay Başkan, çok ilginç bir link göndermiş. Anonim yazı esas olarak şunu diyor:

"Biz (Google ve OpenAI) bu yarışta öndeyiz ama son üç ayda Açık kaynak dünyası bize yetişti. Çok daha ucuza ChatGPT ayarında cevap veren siteler var." 

Yazının yorumu: https://simonwillison.net/2023/May/4/no-moat/

Düne kadar bunun imkansız olduğunu sanıyordum. "Yazılım devleri bu işe trilyonlar harcarken bizim ne katkımız olabilir, biz ancak hazır ürünleri daha iyi kullanmayı öğrenelim" diyordum. Yanılmışım. Küçük firmalar, devletler ve hatta bireyler kendi YZ mekanizmasını geliştirip ayarlayabilir. Bu grupta iki ay önce haberini okumuştuk, ön-yargılar doğru değerlendirmeme engel olmuş.

2 Mayıs 2023

Yapay Zekâ Sunumları

2023 Bahar aylarında yapılmakta olan sunum listemiz kesinleşti:

Gün/SaatKonu/KonuşmacıLinkler
11 Mart
Perş 21:00
SEKAM
Panel: Yapay Zeka Hayatımıza Giriyor
Eyler - Öztemel - E Gül - S Güleç
Sunum
Video
27 Nisan
Perş 21:00
Yapay Zekanın Meslek Gruplarına Etkisi
Ferhan Türe
Comcast Applied AI, USA
Sunum
Video
11 Mayıs
Perş 21:00
Prompt Mühendisliği
Muhammed Uludağ
Galatasaray Ü, Istanbul
Sunum
20 Mayıs
Ctesi 10:00
SEKAM
YZ: Nasıl yararlanalım, nasıl korunalım?
Ercan Öztemel - M Akif Eyler
Marmara Ü, Istanbul
Öztemel
Eyler
Video
8 Haziran
Perş 21:00
Yapay Zeka Etik Sorunları
Lemi Orhan Ergin
Kurucu Ortak, Craftgate, Istanbul
Sunum
Video
17 Haziran
Ctesi 21:00
YZ'dan İnsan Davranışlarına Bir Bakış
Mehmet Emin Aydın
U of the West of England, UK
Sunum
Video


Sunumların ikisi SEKAM faaliyeti:

11 Mart ve 20 Mayıs -- SEKAM

Bu iki sunum Sosyal Ekonomik Araştırmalar Merkezinin faaliyeti olarak şu kanalda yayınlanıyor:

Diğer sunumları Yapay Zeka ve İnsan mail grubunun faaliyeti olarak düzenliyoruz. Kayda alınan sunumlar Okuyun5 kanalında diğer YZ videoları arasında görünüyor.

27 Nisan ve 11 Mayıs

8 Haziran ve 17 Haziran

6 Mart 2023

Yapay Zeka Hayatımıza Giriyor

Bir ay önce sorsalar, "zekanın yapayı olmaz" diyebilirdim. Lakin, üç ay önce yeni bir yazılım çıktı, hakikaten çok farklı... Kendi penceremde olaylar şöyle gelişti:

30 Kasım 2022: OpenAI 
ChatGPT adlı ürünü duyurdu (ben duymadım)

2 Aralık: Prof Ensar Gül
Yazılım öğretirken kullanılabilir dedi (pek ilgimi çekmedi)

11 Aralık: Barış Özcan
İstenen bir yazarın stilinde hikaye yazdığını anlattı (yok artık!)

21 Şubat: Serdar Güleç
İlahiyat araştırmalarında kullandığını söyledi.
"ChatGPT konusunda tanıtıcı bir panel yapalım mı?"

23 Şubat: Yapay Zeka ve İnsan mail grubu
Siz de bu linkten üye olabilirsiniz

11 Mart: ChatGPT paneli

SEKAM Panel duyurusu
Yapay zekanın hayatımıza girişi

Panelin sunum linki ve YouTube linki

Daha önce ileri sürdüğüm "bu zeka değil, yeni bir şey yapamaz" sözü doğru olsa bile, yapılmış işlere erişmekte hiçbir insanın ulaşamayacağı bir etkinlik sağlıyor. Tamam zeka değil ama bir iş makinesi kadar faydalı ve vaz geçilmez olacak. Artık kazma ile kuyu kazılmadığı gibi bir çok iş artık makinelere devredilecek. Bugün kazma ile kuyu kazılmıyor, nasıl yapılacağını bilen de kalmadı. Lakin kuyuların nerede kazılacağına iş makineleri değil yine akıl sahipleri karar veriyor.


Akıl ve zeka

Akıl ve zeka arasındaki farkı Prof Ercan Öztemel'den dinleyelim:

Zekayı olaylar arasında ilişki kurabilme yeteneği olarak tanımlarsak, belirli bilgiler ışığında mevcut (bilinen) ilişki düzeyi baz alınarak yeni kararlar ve bilgiler üretmek mümkün olabilir. Karnı acıkan bir canlının yemek ihtiyacı duyması gibi. Bu olaylar ve nesneler arası ilişkileri belirleyip bilgisayarda aynı ilişkilere dayalı karar vermesini sağlayabiliriz. Yapay zeka budur.

Akıldan çok akletmekten bahsetmek daha doğru olur. Akletme, insanın bilinç düzeyinde iyi ile kötüyü ayırt edebilmesi şeklinde tezahür ediyor. Makineye bilinç veremiyorsak akletmesini beklemek doğru olmaz.

Basit bir örnek kitabımda yazmıştım: Karnınız aç ve cebinizde para yok. Lokantanın önünden geçiyorsunuz. Tavuklar kızarıyor. Orada kimse yok. Alıp yemeniz mümkün. Zeka "karnın aç, yiyebilirsin" der. Çünkü ilişki budur. Akletme  melekesi ise "paran yok, alırsan haram/yanlış olur" der. 

Zeka aklın kontrolünde yürürse insan doğru işlerde zekasını kullanıp faydalı işler yapabilir. Ama aklını zekasının kontrolüne verir ise ne olacağını kimse bilemez. 


"Yapay Zeka ve İnsan" mail grubu

30 yıl önce web icat edildiğinde telefonlar ancak masa üstünde, bilgiye erişim ansiklopedilerde, fotoğraflar albümlerde, haritalar kağıt üstünde idi. Şimdi herkesin telefonu, her işletmenin web sayfası var. Aklımıza gelen soruları kitaplarda değil web içinde arıyoruz. Her cihazda binlerce erişimi zor fotoğraf var. Evimize gitmek için navigasyon kullanıyoruz, çünkü dünyanın her yerinde gözleri var, hangi yol daha uygun, hepsini biliyor.

Bütün beklentileri aşan bu değişim aniden olmadı. Çok kişinin gayreti ile tedrici bir devrim yaşadık: Bilgisayarlar küçüldü, iletişim hızlandı, arama motorları çıktı, yer tesbiti ve zaman ölçümü kolaylaştı, bilgiler buluta taşındı... Acaba sırada hangi teknoloji var?

Sonraki sıçrama Yapay Zeka olabilir mi? YZ hayatımıza nasıl girecek ve nasıl yön verecek? İnsan ilişkilerini ve manevi hayatımızı nasıl etkileyecek? Cevapları kimse bilmese de tahmin edebiliriz. Bu amaçla kurduğum mail grubuna üye olmanızı tavsiye ederim:
groups.google.com/g/yz-ve-insan/about
Bu adresten gruba katılırsanız haftada birkaç mail alırsınız ve kendi sorularınızı sorabilirsiniz. Gruptaki uzmanlar memnuniyetle cevap verecektir.


Referanslar

OpenAI

Wikipedia

MIT Tech Review